نویسنده: ژاله حیدری
جمع‌خوانی رمان «فیل در تاریکی»، نوشته‌ی قاسم هاشمی‌نژاد
قاسم هاشمی‌نژاد نویسنده، شاعر و مترجم توانمند ایرانی بود. او یکی از بهترین رمان‌های کارآگاهی ایران را با نام «فیل در تاریکی» نوشت که مشهورترین اثرش هم به‌شمار می‌رود. او منتقدی بود که در صحنه‌ی نقد هم خوش درخشید و با نقدهایی که درمورد آثار هوشنگ گلشیری نوشت، به درخشش آن‌ها کمک کرد. رمان «فیل در تاریکی» در سال ۱۳۵۵ آماده‌ی انتشار بود، ولی به‌دلیل سانسور حکومتی اجازه‌ی چاپ نگرفت. این رمان بعد از انقلاب در سال ۱۳۵۸ توسط کتاب زمان منتشر شد، ولی متأسفانه پس از چندی، بنابه گفته‌ی نویسنده، به‌خاطر ممنوعیت انتشار آثار پلیسی از بازنشر آن جلوگیری شد. «فیل در تاریکی» سرانجام در سال ۱۳۹۸ و بعد از مرگ نویسنده، ازسوی نشر هرمس تجدیدچاپ شد، که البته این اتفاق با سانسور قسمت‌هایی از داستان همراه بود.
گفته می‌شود اولین برداشت از این رمان پلیسی بودن داستان آن است. اما از دیدگاهی دیگر می‌توان آن را در زمره‌ی داستان‌های شهری به حساب آورد. راوی سوم‌شخص این داستان، ماجراهایش را در تهران، در خیابان‌های بوذرجمهری، ری و خیابان‌هایی که بعد از انقلاب نام‌شان تغییر کرده و در چند فروشگاه و مغازه که با نام قدیم‌شان باقی مانده‌اند، روایت می‌کند. معرفی خیابان‌ها و کوچه‌ها و مغازه‌هایی که درحال‌حاضر یا کوبیده شده‌اند و به‌جای آن‌ها مراکز خرید بلندمرتبه ساخته شده و یا کاربری‌شان تغییر یافته، خواننده را مشتاق می‌کند تا ضمن گردش در آن‌ها، تاریخ شهر را هم مرور کند.
از ویژگی‌های دیگر رمان لحن شخصیت‌هاست، که با توجه به زمان و تاریخ و محل وقوع داستان به‌خوبی نشان‌دهنده‌ی فرهنگ مردم و نوع زیست آن‌هاست. چیدمان درون خانه‌ها، حیاط‌ها، روابط خانوادگی، حساسیت و احساس مسئولیت اعضای خانواده نسبت‌به هم خواننده را به درون زندگی شخصیت‌های داستان می‌برد و با آن‌ها همراه می‌کند. به‌بیانی‌دیگر، این رمان دارای ارزش اجتماعی نیز هست و می‌توان شرایط اجتماعی و تاریخی آن دوران و محله‌های نام‌برده‌شده در داستان را مستند به حساب آورد. نویسنده با دقت و بیان شیرین و قلم روان خود خواننده را وا‌می‌دارد تا کتاب را بر روی میز رها نکند و تا زمانی که داستان به پایان نرسیده، به خواب نرود.
اگرچه هاشمی‌نژاد رمان را برای نشان دادن خشونت باندهای موادمخدر به نگارش درآورده، ولی آن را با احساس شاعرانه‌ی خود در هم آمیخته، و در کنار آن، پایه‌های پوسیده‌ی یک دوران به‌ظاهرمرفه را هم آشکار می‌کند. این رمان برخلاف داستان‌های کارآگاهی به دنبال کشف معما نیست، بلکه با نشان دادن نیروهای خیر و شر خصوصیات آن دوران را به تصویر کشیده است. از ویژگی‌های بارز این اثر زبان آن است که تسلط نویسنده به ادبیات فارسی را نشان می‌دهد.
درآخر، نقدی که به نظر می‌رسد می‌توان به این رمان وارد کرد، ضعف شخصیت‌پردازی آن است. شخصیت‌های منفی به‌یک‌باره وارد داستان می‌شوند و هیچ پس‌زمینه‌ای از آن‌ها گفته نمی‌شود؛ حتی حضور نیروهای پلیس در داستان ضعیف و ناگهانی است، تا همه‌چیز در آن به خوبی و خوشی به پایان برسد و جلال که شخصیت اول داستان است، مانند یک قهرمان و نیروی مثبت به خانواده‌اش بپیوندد.
حسن میرعابدینی، منتقد، درباره‌ی این رمان می‌گوید: «’فیل در تاریکی’ رمانی است خوش‌خوان، و کشش داستانی مناسبی دارد که نمونه‌ی منحصربه‌فردی در ادبیات ایران است.»