نویسنده: الهه روحی
جمعخوانی داستانکوتاه «3 ̸ 1، 3 ̸ 1، 3 ̸ 1 1»، نوشتهی ریچارد براتیگان2
ریچارد براتیگان یکی از چهرههای مطرح در ادبیات پستمدرن است. او در داستان کوتاه «3 ̸ 1، 3 ̸ 1، 3 ̸ 1» نمونهای درخشان از مینیمالیسم طنزآمیز خود را به نمایش میگذارد و نشان میدهد چگونه میتوان با سادهترین واژهها و موقعیتها نقدی چندلایه به ادبیات، جامعه و حتی خود پستمدرنیسم وارد کرد. داستان با ساختن موقعیتی طنزآمیز از شراکتی سهنفره حرف میزند؛ سه نفری که باهم شریک میشوند تا داستانی بنویسند و منتشر کنند. اما این سه شخصیت هیچکدام در کاری که بر عهده گرفتهاند، مهارتی ندارند: مردی که نقش نویسنده را بر عهده میگیرد، سواد چندانی ندارد، زن سواد ویراستاریاش را مدیون خواندن کتابهای عامهپسند است، و جوان تایپیست از تمام هنر تایپ کردن تنها دستگاهش را دارد. این سه نفر در حرکتی مضحک تصمیم میگیرند باهم رمانی بنویسند و پیشاپیش سودش را مساوی تقسیم میکنند: 3 ̸ 1، 3 ̸ 1، 3 ̸ 1.
براتیگان با زبانی ساده و بهرهگیری از سبک مینیمال، پیچیدگیهای نخبهگرایانهی ادبیات مدرن را به چالش میکشد. او در روایتش از پیچیدگیهای متنی و فرمی ادبیات مدرن فاصله میگیرد و مسائل عمیق فلسفی را هم با زبانی ساده و طنزآمیز بیان میکند. براتیگان درظاهر روایتی کوتاه و ساده ارائه میدهد، اما در پشت جملههای کوتاه، لحن بیتکلف و موقعیتهای خندهدار، نقدی جدی به سنتهای ادبی پنهان است.
در ادبیات کلاسیک، نویسنده همیشه قهرمان اصلی بوده؛ نابغهای تنها که اثر را خلق میکند و تمام اعتبار به او بازمیگردد. براتیگان این تصویر را به سخره میگیرد و نشان میدهد نوشتن میتواند محصول همکاریای بیقاعده باشد. قهرمانهای داستان او سه انسان حاشیهای و میانمایهاند: مردی بیسواد، زنی با سواد کم و جوانی افسرده و بیکار، که زندگی واقعیشان پر است از محدودیت.
پسر تایپیست در آلونکی زندگی میکند که دیوارهایش را با کارتن پوشانده، خانهی زهواردررفتهی زن ویراستار را بهزیستی برایش اجاره کرده و مرد نویسنده در کاروانی سر میکند که دیگر هیچوقت قرار نیست جای دیگری برود. این آدمها به ادبیات پناه میآورند و همکاریشان نشانهای از دموکراتیک شدن ادبیات است: هرکسی میتواند خیالپردازی کند و وارد بازی نوشتن شود. این نگاه با اندیشههای پستمدرنیستی همخوانی دارد و درهمینراستا براتیگان روایتهای کلان و آرمانی از نوشتن و نویسنده بودن را، که زمانی مقدس شمرده میشد، دست میاندازد.
او تنها به این همصدا شدن با پستمدرن اکتفا نمیکند و بااینکه از هواداران این مکتب است، نقدی هم به آن دارد؛ نقدی که یادآور دغدغههای مکتب فرانکفورت است. مکتب فرانکفورت هشدار میدهد با تبدیل هنر و فرهنگ به کالاهای مصرفی، خلاقیت و نگاه انتقادی از بین میرود و هنر بهجای آنکه تفکر برانگیزاند، به سرگرمیای سطحی و تکراری تبدیل میشود. او از توهمی که پستمدرن خلق میکند واهمه دارد؛ این تصور که هر فردی بدون کوچکترین مهارتی، میتواند در پروژهی ادبی شریک شود. نتیجهی چنین نگاهی چیزی جز ابتذال نیست.
ازنظر براتیگان پستمدرن میتواند هم درمان باشد و هم بیماری: ازیکطرف، راهی برای دموکراتیک شدن ادبیات ارائه دهد و ازسویدیگر، تهدیدی باشد که ادبیات را تا سطح شوخی بیمایهای پایین بیاورد. جملههای پایانی داستان، با املای غلطشان، تنها یک شوخی نیست؛ نشانهای است از فروپاشی زبان؛ زبانی که باید حامل معنی باشد، اما در جامعهی مصرفزده به سطحینویسیای پرازغلط تقلیل یافته. پیام او در داستان روشن است: اگر همهچیز را نسبی کنیم و ادبیات را به هرکس که میتواند بنویسد تقلیل دهیم، چیزی از جوهرهی آن باقی نمیماند.
در نهایت، «3 ̸ 1، 3 ̸ 1، 3 ̸ 1» نهتنها روایتی طنزآلود، بلکه نقدی چندلایه است؛ نقدی به سنت ادبی، به جامعه سرمایهداری، به امیدهای واهی انسان و حتی به خود پستمدرنیسم. داستان نشان میدهد ادبیات میتواند هم آینهای باشد برای نشان دادن توهمهای انسان و هم هشداری برای خطر ابتذال. براتیگان با این داستان به ما یادآوری میکند که ادبیات اگرچه عرصهای دموکراتیک و آزاد است، اما برای زنده ماندن نیاز به معنی، مهارت و صداقت دارد، وگرنه مثل نوشتن سه شخصیت داستان، تنها توهمی خندهدار باقی میماند.
1. 1/3, 1/3, 1/3 (1971).
2. Richard Brautigan (1935-1984).