نویسنده: سمیه لطفمحمدی
جمعخوانی داستانکوتاه « تکامل الیور1»، نوشتهی جان آپدایک2
اعتبار و اهمیت جان آپدایک بهعنوان یکی از نویسندگان شناختهشده در ادبیات آمریکا موجب شده تا امیرمهدی حقیقت دو داستان پایانی مجموعهی «خریدن لنین» را به آثار او اختصاص دهد. آپدایک که خودش از خانوادههای متوسط آمریکا بوده، در بیشتر آثارش به زندگی طبقهی متوسط این کشور پرداخته. نوشتههای او اغلب نثری شاعرانه و بسیار دقیق دارند. بهکارگیری طنزی ظریف همراه با نگاهی فلسفی و همچنین شخصیتپردازی چندلایه با تمرکز بر درونیات هر فرد از دیگرویژگیهای آثار او هستند؛ کیفیتهایی که در کوتاهترین داستانش یعنی «تکامل الیور» هم فراموششان نکرده.
«تکامل الیور» همانطورکه از نامش قابلحدس است، به زندگی الیور از تولد تا بزرگسالی میپردازد، در موجزترین شکل ممکن برای یک روایت داستانی. آپدایک با ساختاری خطی و دیدگاه سومشخص داستان را روایت میکند. انتخاب آگاهانه فرم خطی به این دلیل که از پیچیدگیهای رفتوبرگشت به گذشته کم کند و بتواند مسیر رشد یک انسان را بهشیوهای معمول نشان دهد، طبیعیترین ساختاری است که میتوان برای رشد یک انسان در نظر گرفت. ازطرفی چون نویسنده میخواسته داستان را در کوتاهترین شکل ممکن روایت کند، فضای کافی برای بازههای زمانی مختلف در داستان نداشته و بهترین شیوه را در نمایش مسیر رشد شخصیت در نظر گرفته تا مخاطبش بهراحتی بتواند این مسیر را دنبال کند. داستان مراحل رشد و تغییر شخصیت اصلی است، پس قالب خطی حرکت از کودکی به بزرگسالی را بهخوبی نشان میدهد.
نویسنده با دیدگاه سومشخص توانسته بدون قضاوتگری و با بیطرفی کامل داستانش را روایت کند. او همینطور نخواسته داستان وجهی شخصی داشته باشد و الیور به صدایی فردی تبدیل شود. آپدایک با این شیوه بهدرستی جنبهای عمومی به روایت داده و الیور را شخصیتی معمولی با وجهی جمعی در گذر زمان خلق کرده. ازطرفی اگر روایت بهشیوهای غیر از سومشخص نقل میشد، یکپارچگیاش با این بازهی بلند زمانی از بین میرفت.
الیور بهعنوان نمادی از انسان درنظر گفته شده که در زندگی میتواند با آسیبهای گوناگونی مواجه شود؛ از نقص وراثتی گرفته تا صدمههایی که خود مسبب آنهاست. او در اتفاقهایی که خواسته یا ناخواسته برایش پیش میآمده، همواره آسیب دیده. زمان طلاق پدرومادرش در سنی بوده که بیشترین صدمه را دیده، اما تحول زمانی رخ میدهد که با دختری آشنا میشود که بهنوعی زندگی آسیبپذیری داشته. این رابطه، انتظار و مسئولیتهایش از او شخصیتی میسازد حمایتگر و پناهدهنده. تغییر در شخصیت الیور ناگهانی و شتابزده اتفاق نمیافتد، بلکه حاصل روندی است که نویسنده برای تکامل شخصیت داستانش در نظر گرفته. درواقع از ابتدای تولد کسی از الیور انتظاری نداشته یا بهعبارتی حتی او را ندیدهاند تا از او توقعی داشته باشند، اما با ازدواجش، همسر و بعد فرزندانش از او انتظار شوهر و پدر بودن دارند و همین دلیلی میشود برای تغییرش.
شخصیتپردازی با توجه به کوتاهی داستان بسیار قابلتوجه است. تغییر در زندگی او آرام و واقعی صورت میگیرد. الیور قهرمان نیست. او شخصیتی معمولی دارد که خواننده میتواند هر انسانی را به جای او تصور کند. آپدایک ترس را در کودکی انسان با چکمههای گچی نشان میدهد و وابستگی الیور به این قالبها میتواند نمادی از تعلق به حمایتهای دوران کودکی و وابستگی به آنها باشد. لحن روایی نویسنده سرد و توضیحی است، با این هدف که بتواند از بیرون به شخصیت داستانش بنگرد و عمومیت داستان را حفظ کند. این لحن همزمان با روند داستان تغییر پیدا میکند، محکمتر میشود و در پایان بهصورت عاطفی درمیآید.
جزئینگری در داستان نیز درخورتوجه است. چکمههای گچی و وحشت از بریدن آنها بهعنوان نمایهای برای ترس از دست دادن، لق و محکم شدن دندانها نمونهی از دست دادن و بازیافتن دوبارهی توان، اتفاقهایی که الیور رقم میزند، مانند پریدن از پنجرهی خوابگاه دخترانه، مثالی از اشتباهاتی که انسان از عدم آگاهی در زندگی مرتکب میشود و در پایان تصویر پناهگاه و درختی که پناه میدهد، نشانهایی از زندگی یک انسان و تکیهگاه بودن او است. ترکیب این جزئینگری با زاویهدید سومشخص، الیور را شخصیتی عمومی و درعینحال ملموس میسازد.
شاید نتوان داستان «تکامل الیور» را ازنظر ادبی در ردهی بقیهی داستانهای کتاب «خریدن لنین» ارزیابی کرد، اما جان آپدایک در داستان ششصدوپنجاهکلمهای خود توانسته با ایجاز مفید، سادگی و وضوح ساختار، رشد یک انسان را بهخوبی نشان دهد. او داستانی خلق کرده که باوجود کلمههای کم، حرف زیادی برای گفتن و تأثیر قابلتوجهی بر مخاطب دارد.
1. Oliver’s Evolution (1998).
2. John Updike (1932-2009).