نویسنده: المیرا کرم‌نیای‌فر
جمع‌خوانی داستان کوتاه «اقدام خواهد شد»، نوشته‌ی هاینریش بل
«اقدام خواهد شد» نوشته‌ی هاینریش بُل، با عصاره‌ای از ادبیات ساتیریک[۱] به استهزای وجوه اجتماعی و سیاسی زیست انسانی می‌پردازد؛ این هجونامه‌ی مدرن زاییده‌ی زمانه‌ی آلمان پس از جنگ است. زیست هاینریش بل او را در معرض تجربه‌ی متفاوتی قرار داده بود. شکوه آلمان پیش از نازی‌ها تا سلطه‌ی فاشیسم و دوران ترمیم پس از جنگ، در کام نویسنده عصاره‌ای از شرنگ زیست اروپایی ریخته بود، آن‌چنان‌که الگوی شخصیت معینی را می‌توان در داستان‌هایش یافت. در مواجهه با شخصیت اصلی داستان «اقدام خواهد شد» پرسشی نزد خواننده مطرح می‌شود: آیا دلقک معروف بُل نه‌تنها در تمام داستان‌های او، بلکه در زندگی هر انسانی وجود ندارد؟ چرا او به این شخصیت‌های «تلخک‌وار» علاقه دارد؟ بل با ساختن چنین شخصیتی مجال مناسبی برای انتقادهای بُرنده‌ی خود می‌سازد. معمولاً تلخک‌ها با بهره‌جویی از امتیاز خود در جایگاه قدرت، مجالی می‌یافتند تا در قالب نقالی‌ها یا نمایش‌های هجوآمیز یا طنازانه، انتقادها را ابراز کنند. از آن‌جایی‌که این افراد به‌هرحال مایه‌ی شادمانی قدرتمندان بودند، از مهلکه جان به در می‌بردند، درنتیجه ژانر ساتیریک (در ادبیات یونان باستان) و شخصیت تلخک هر دو با زبانی تند و گزنده و اغراق‌آمیز، دست به هجو موقعیت‌های اجتماعی-سیاسی می‌زنند. آن‌ها دراصل نمایشی برپا می‌کردند. این خصلت نمایش‌گونه هم در «اقدام خواهد شد» دیده می‌شود؛ از توصیف‌ها و صحنه‌پردازی‌های تئاتری و حتی آیین‌گونه تا نقش‌هایی که اجزای صحنه به عهده می‌گیرند. در این داستان هم راوی -و البته گویی همه‌ی انسان‌های حاضر در داستان- با زدن نقابی به چهره‌ی واقعی خود، نه‌تنها زندگی خود را، که زیست انسانی «پساجنگ» را به نمایش می‌گذارد؛ نقابی که چهره‌ی ویران و شرم‌زده‌ی بعد از جنگ را بپوشاند. البته این وام‌گیری نقاب از نقش‌های نمایشی غیر از کارکرد پنهان‌کاری، کارکرد دیگری هم دارد؛ مگر نه این‌که در پسِ هر نقابی می‌توان به آسانی گزنده‌ترین انتقادها را اعلام کرد؟ تیغ تیز انتقاد هاینریش بل بیشتر به‌سوی طبقه‌ی تازه‌متولد‌شده‌ی بورژوازی پس از جنگ است. آلمان و سایر کشورهای اروپایی تمام توان خود را برای ترمیم و بازسازی اروپا آغاز کردند. در این میان، نوع جدیدی از بورژوازی که انگار بی‌اعتنا به فجایع دورانش فقط می‌خواست در چرخه‌ی «تولید» شرکت کند، شکل گرفت. نویسنده نگاه عمیقی به بی‌اعتنایی تعمدی انسان‌های زمانه‌اش دارد؛ انسان‌هایی که حاضرند دروغ بگویند تا در سیستم ماشینی نوظهور دوام بیاورند. بل تهی شدن انسان قرن‌بیستم را از خودش به تصویر کشیده است. ازاین‌جهت مضمونی که مرتبط با این تهی شدن، پشت داستان قرار می‌گیرد، شاید یک چیز باشد: فقر؛ فقری خوش‌آب‌ورنگ که آن تصویر حقارت کلیشه‌ای معمول فقر را ندارد. راوی در ابتدا به فقر اقتصادی خود اشاره می‌کند، اما در طول داستان این نوع از فقر تبدیل به نوع دیگری از فقر می‌شود: فقر وجوه انسانی.
انسان‌های داستان‌های هاینرش بل تحت فشار جهان بیرونی از شکل می‌افتند؛ تا جایی‌که آن‌ها را دیگر نمی‌توان انسان به حساب آورد؛ آن‌ها نیمه‌ماشینی‌هایی هستند که فقط «اقدام» می‌کنند. مهم این است که اقدام کنند؛ از خوردن تخم‌مرغ صبحانه تا مردن! شخصیت داستان «اقدام خواهد شد» نمایش تازه‌ای از همان شخصیت نیمه‌انسان «ساتیر» با پایین‌تنه‌ی بز، آلتی افراشته و شاخ‌دار به ذهن می‌آورد؛ آن‌چنان گستاخ که از هر عملی در جهت واژگونی تصویر انسان ابایی ندارد. درعین‌حال ظهور چنین شخصیت‌هایی در این داستان و سایر آثار هاینریش بل، وجهی آنارشیستی را از انسان‌های زمانه‌اش به نمایش می‌گذارد.
اما نقاب، غیر از دو کارکردی که ذکرش رفت، باز هم ویژگی دیگری دارد؛ نقاب‌ها قابل تعویض هستند. راوی داستان «اقدام خواهد شد» هم دست به این تعویض می‌زند؛ در صحنه‌ای که صاحب کارخانه می‌میرد، از مرگ او نقاب دیگری برای خود می‌سازد تا «گریه‌کن» مراسم سوگواری دیگران باشد. و چه نقشی بهتر از این که حتی مرگ هم آن جانکاهی و اندوه فقدان را ندارد. همه‌چیز -حتی مرگ- همچون نمایشی مضحک در حال برگزاری است؛ مضحکه‌ای که در بخش ابتدایی داستان هم پوچی زندگی راوی را شرح می‌دهد: «داستان زندگی آن‌ها برای آن‌ها از خود زندگی‌شان مهم‌تر است. کافی است دکمه‌ای را فشار دهید تا بی‌درنگ از دلاوری‌های استفراغ‌شده آکنده شود.» این زندگی استفراغ‌شده، مخلوط لزجی است که زمانه‌ی هاینرش بل بالا آورده، تا برای همیشه طعم خصلت‌های انسانی را تغییر دهد؛ تلخی گزنده. حالا می‌توان به تلخی پشت نقاب‌های برگزیده نه‌تنها به خود، که به تمامی زیست بشری ریشخند زد.
[۱] Satiric